Het Kerstverhaal in 12 Vlaamse en Nederlandse kunstwerken

Vanaf de vierde eeuw na Christus besloot Paus Julius I om kerst op 25 december te vieren om zo de heidense saturnaliën (een Romeinse feestdag ter ere van Saturnus) om te kneden tot een christelijke feestdag. In de Europese kunstgeschiedenis gaan kunstwerken over Kerstmis meestal over de geboorte van Jezus en alles wat ermee te maken heeft. Ze zijn grotendeels gebaseerd op de Bijbelse evangeliën van Matteüs en Lucas. Vooral het tafereel van de wijzen die de pas geboren Jezus een bezoek brengen, was een geliefd onderwerp. 

Een van de vroegste afbeeldingen van

 De Aanbidding der Wijzen  uit Rome (3e eeuw na Christus)

Later voegden kunstenaars elementen toe die niet in de Bijbel stonden, zoals dieren in de stal en vroedvrouwen. De wijze mannen die Jezus een bezoek brachten, werden drie koningen, in overeenstemming met de drie geschenken (goud, wierook en mirre) die Jezus ontving volgens het Evangelie. De koningen werden vaak voorgesteld als drie vertegenwoordigers van de in die tijd drie bekende werelddelen (Europa, Azië en Afrika) en hadden drie verschillende leeftijden: de oudste witte wijze, Melchior, vertegenwoordigde Europa, de licht getinte Balthazar vertegenwoordigde Azië en de donker gekleurde (Moorse) en jongste wijze, Caspar, vertegenwoordigde Afrika. Hiermee werd gesymboliseerd dat Jezus aan iedereen ter wereld, jong en oud, was verschenen. Veel kunstwerken waren ook gebaseerd op middeleeuwse toneelstukken en schouwspelen over het leven van Jezus.

'
De Annunciatie (Maria-Boodschap): Joos van Cleve, ca. 1525

In deze scène die gesitueerd is in de zestiende eeuw, krijgt Maria van de engel Gabriël te horen dat ze zwanger zal worden van de Heilige Geest en een zoon zal baren die Jezus zal heten. Op de muur en het altaar zijn afbeeldingen van de profeten uit het Oude Testament te zien. De duif boven Maria's hoofd symboliseert de Heilige Geest.

De Droom van St Joseph: Rembrandt Harmensz. van Rijn, 1650-1655

Nadat hij erachter is gekomen dat Maria zwanger is, wil Jozef eigenlijk niet meer met Maria trouwen, omdat alles erop wijst dat ze hem ontrouw is geweest. In de bovenstaande scène krijgt Jozef, na twijfels te hebben over Maria's kuisheid, in een droom van een engel te horen dat hij Maria moet vertrouwen en dat ze zwanger is van het kind van God. Hij krijgt de opdracht bij haar te blijven en met haar te trouwen.

Terwijl veel van zijn Nederlandse tijdgenoten vooral landschappen schilderden, had Rembrandt een voorliefde voor historische en Bijbelse scènes. De Bijbel was een grote inspiratiebron voor Rembrandt. Meer dan 400 afbeeldingen met Bijbelse taferelen zijn aan hem toegeschreven. Onder deze afbeeldingen zijn ook een ets van De Aanbidding der Herders en een schilderij van de De Aanbidding der Wijzen.

Het huwelijk van de Maagd Maria: Jan Mertens de Jonge, 1515-1520

Na deze hemelse boodschap ziet Jozef af van zijn plan om Maria te verlaten en trouwt met haar.






Reis van Jozef en Maria naar Bethlehem, deel van een altaarstuk: Hugo van der Goes, 1475

Op bevel van de Romeinse keizer Augustus moet iedereen naar de geboorteplaats van zijn voorouders terugkeren om aan een volkstelling deel te nemen. Jozef en de hoogzwangere Maria verlaten hierop hun woonplaats Nazareth om op weg te gaan naar Bethlehem, de stad van zijn voorvader David.

Jozef wordt meestal rustig en onberoerd uitgebeeld, maar hier helpt hij met veel zorg de hoogzwangere Maria de berg af te dalen. Hugo van der Goes was één van de eersten die in heilige taferelen mensen van vlees en bloed afbeeldde.

Volkstelling te Bethlehem: Pieter Bruegel de Jonge, 1566

In dit Vlaamse winterlandschap is de zwangere Maria op een ezel te zien met een os naast zich en Jozef voor haar uit lopend met een zaag en gereedschap. Maria en Jozef zijn in Bethlehem aangekomen om zich in het register te laten inschrijven. Jozef en Maria kunnen nergens terecht om te overnachten. Er is geen plaats in de herberg. Uiteindelijk vinden ze onderdak in een stal.

Bruegel heeft van deze Bijbelse scène een eigentijds tafereel gemaakt. Rond het midden van de zestiende eeuw moesten de onderdanen torenhoge belastingen betalen (de Tiende Penning) aan de gehate Karel V. De herberg is het inningskantoor, het Habsburgse wapenschild is op de gevel te zien. Joseph en Maria vallen hier alleen op door de aanwezigheid van de ezel. Pieter Bruegel de Jonge heeft dit werk geschilderd naar het voorbeeld van zijn vader, Piert Bruegel de Oude. 

Aanbidding van het Kind: Gerard van Honthorst, ca 1620

De dag van de bevalling breekt aan en een zoon wordt geboren, Jezus. De pas geboren Jezus wordt door Maria, Jozef en de engelen bewonderd. Van Honthorst heeft ook een schilderij met  De Aanbidding der Herders gemaakt. 



Lees ook: De onbijbelse voorstelling van Jezus' geboorte in een stal met dieren

De verkondiging aan de herders: Abraham Daniëlsz. Hondius, 1663

Na de geboorte van Jezus verschijnt er een engel aan een groep herders die buiten bij hun kudde overnachten. De engel brengt hen het nieuws dat niet ver van hen vandaan de Messias is geboren. De herders gaan vervolgens naar Betlehem om Jezus te bezoeken. Hondius heeft ook een schilderij gemaakt van het bezoek van de herders aan Maria en Jezus: De Aanbidding der Herders.

De Aanbidding der Herders: Hugo van der Goes, 1476-1479

De herders vinden Jezus en brengen hem een bezoek. Ze vallen eerbiedig op hun knieën als ze hem zien. Deze scène met de herders die Jezus vlak na zijn geboorte bezoeken en bewonderen, komt veel minder vaak voor dan de scène waarin de wijzen/koningen een bezoek aan Jezus brengen.





Reis van de Drie Wijzen naar Betlehem: Leonaert Bramer, ca 1638-1640

De drie wijzen, Melchior, Balthasar en Caspar, ontdekken een bijzonder heldere ster aan de hemel en volgen deze. De ster zou namelijk wijzen op de geboorte van de Koning der Joden. Herodes, de koning van Judea, beveelt hen om hem te waarschuwen zodra ze de verblijfplaats van de Koning der Joden hebben ontdekt. Hij is namelijk bang dat zijn positie als koning door de geboorte van Jezus op het spel komt te staan.

Jheronimus Bosch: Aanbidding der Wijzen, 1485-1500

In Betlehem aangekomen, gaan de wijzen naar de stal waarboven de ster schittert. Hier treffen ze het kindje Jezus aan. Ze brengen hem hulde door hem goud, wierook en mirre te schenken. Ze besluiten de verblijfplaats van Jezus niet aan koning Herodes te vertellen.

Het bijzondere aan dit schilderij is de aanwezigheid van de man die in de deuropening van de stal staat. Hij is halfnaakt en draagt een rode mantel. Hij heeft een hoofddeksel van twijgen op zijn hoofd. Men denkt dat hij Satan of de Antichrist uitbeeldt.




De kindermoord in Bethlehem: Cornelis Cornelisz van Haarlem, 1590

Aangezien de drie wijzen Koning Herodes niet hebben gewaarschuwd, vaardigt hij uit voorzorg het bevel uit om alle jongetjes tot twee jaar te doden.

Deskundigen denken dat de schilder met dit werk eigenlijk de slachtpartij in Haarlem door de Spanjaarden wilde uitbeelden. Hij was hier waarschijnlijk getuige van. Zijn ouders ontvluchtten Haarlem in 1572 toen deze belegerd werd door de Spanjaarden. 





Vlucht naar Egypte: Lucas van Gassel, 1495-1500

Vervolgens krijgt Jozef in een droom bezoek van een engel die hem beveelt om onmiddellijk op te staan en met Maria en Jezus naar Egypte te vluchten. Ze moeten daar blijven tot Jozef van de engel een boodschap krijgt dat het weer veilig is om terug te keren. Ze blijven uiteindelijk in Egypte tot koning Herodes gestorven is.

De Helmondse schilder Lucas van Gassel heeft maar weinig werken geproduceerd. Er zijn maar enkele schilderijen van hem bewaard gebleven. Hij schilderde vooral landschappen waarin Bijbelse scènes verweven waren.

In dit YouTube filmpje wordt het kerstverhaal verteld aan de hand van de bovenstaande kunstwerken:

Lees ook: 

• De onbijbelse voorstelling van Jezus' geboorte in een stal met dieren
• Het legendarische leven van Sinterklaas en de Kerstman in de kunst 
• De oudste geïllustreerde Amerikaanse tekst over de Kerstman: 'Old Santaclaus with much delight' (1821)
• Het beroemde Amerikaanse kerstgedicht 'De Nacht voor Kerst'
• De Nederlandse invloed op Sint Nicolaas of Santa Claus in Amerika
• De eerste en oudste afbeelding van de moderne Kerstman door Thomas Nast
• De originele versie van Jingle Bells uit 1857
• Bestaat de Kerstman? Ja, Virginia, de Kerstman bestaat 
• Het Paasverhaal in 20 beroemde kunstwerken
• Hemelvaart in de kunst 
• Pinksteren in 15 kunstwerken
• Maria Magdalena: geen berouwvolle of boetvaardige prostituee, maar Apostel der Apostelen
• De Verzoeking van de Heilige Antonius
• Donkere mensen in de christelijke kunst van de middeleeuwen 

_________________________________________________________________________

Bronnen:

• Cumming, L. (z.j.). The 10 best ... The 10 best Christmas story paintings. Geraadpleegd van http://www.theguardian.com/culture/2014/dec/05/the-10-best-christmas-story-paintings
  
• Het Rijksmuseum. (z.j.). Cornelis Cornelisz. van Haarlem. Geraadpleegd van https://www.rijksmuseum.nl/nl/ontdek-de-collectie/overzicht/cornelis-cornelisz.-van-haarlem
  
• Landman, A. (z.j.). Kerstverhaal uit kinderbijbel over de geboorte van Jezus. Tekst uit de jeugdbijbel van Nita Abbestee benadrukt innerlijke diepere betekenis van kerst. Geraadpleegd van http://www.arendlandman.nl/2012/12/kerstverhaal-uit-kinderbijbel-over-de-geboorte-van-jezus-tekst-uit-de-jeugdbijbel-van-nita-abbestee-benadrukt-innerlijke-diepere-betekenis-van-kerst/
  
• Podles, M. E. (2015, december). The Portinari Altarpiece. Geraadpleegd van http://www.touchstonemag.com/archives/article.php?id=28-06-054-c
  
• The Incredible Art Department. (z.j.). History of Christmas. Geraadpleegd van http://www.incredibleart.org/links/christmas.html
  
• The Metropolitan Museum of Art. (z.j.). The Christmas Story. Geraadpleegd van http://www.metmuseum.org/metmedia/interactives/adults-teachers/the-christmas-story
  
• The Metropolitan Museum of Art. (z.j.). The Annunciation. Geraadpleegd van http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/436791
  
• Wikipedia. (z.j.). Museo della Civiltà Romana. Geraadpleegd op 16 december, 2015, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Museo_della_Civilt%C3%A0_Romana
  
• Wikipedia. (z.j.). Lucas Gassel. Geraadpleegd op 16 december, 2015, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Lucas_Gassel
  
  
• Sandlibraries, H. A. R. L. E. Y. (2015, 28 januari). The Power of the Image. Geraadpleegd van http://theleuvenadventure.com/2015/01/28/the-power-of-the-image/
  

• Foto inleiding van de Aanbidding der Wijzen, derde eeuw na Christus: Door Giovanni Dall'Orto (Eigen werk) [Attribution], via Wikimedia Commons
• Kindermoord in Betlehem van Cornelis Cornelisz van Haarlem : Door Niek Sprakel from Utrecht, Netherlands (De kindermoord te Bethlehem) [CC BY 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/2.0)], via Wikimedia Commons