De edelsteen lapis lazuli: kunstwerken met ultramarijn

Vanaf de zesde eeuw voor Christus werd de edelsteen lapis lazuli gewonnen uit mijnen in de Sar-e-Sang Vallei in het noordoosten van Afghanistan. De Egyptenaren en Babyloniërs gebruikten lapis lazuli voor juwelen en amuletten. Lapis Lazuli was zelfs kostbaarder dan goud (ongeveer 19.000 euro per kilo) en werd in de vijftiende en zestiende eeuw door de Italianen via de zijderoute naar Europa geïmporteerd. Deze edelsteen werd gebruikt als pigmentstof, bekend als ultramarijn, door het tot poeder te vermalen. Vele beroemde kunstenaars, voornamelijk uit de renaissance, hebben gebruikt gemaakt van deze buitengewoon kleurstabiele blauwe verf om hun kunstwerken te verfraaien. De tulband van Vermeers Meisje met de parel is hier misschien wel het bekendste voorbeeld van.

De kruisiging: fresco in de Scrovegni-kapel (ook wel Arena kapel genoemd) in Padua door Giotto di Bondone, 1304-1306

Het was de gewoonte om voor religieuze scènes het kostbare ultramarijn te gebruiken. Vooral de hemel en de kleding van Maria en Jezus werden met ultramarijn geschilderd. Dit is een voorbeeld van een religieus kunstwerk waarbij ultramarijn gebruikt is. De hemel en de kleding van maagd Maria zijn met ultramarijn gekleurd. 

Man met de blauwe kaproen: Jan van Eyck, ca. 1430 

De Vlaamse schilder Jan van Eyck heeft het intense blauw van het hoofddeksel, een kaproen, met lapis lazuli (ofwel ultramarijn) geschilderd. Een kaproen werd in de middeleeuwen veel gedragen.

Luitspelende engel: fresco door Melozzo da Forli, ca. 1480

Melozzo da Forli was bekend om het gebruik van het effect een object dichterbij te laten lijken dan het in werkelijkheid was. Dit werd bereikt door de persoon op de toeschouwer te laten neerkijken (Di sotto in sù). Hij maakte in zijn werken, waaronder Luitspelende engel, regelmatig gebruik van ultramarijn.

Maagd Maria met kind en engelen: Pietro Perugino, ca. 1500

Pietro Perugino gebruikte vaak ultramarijn in zijn religieuze schilderijen. In dit schilderij was hij zuinig met het ultramarijn voor Maria's kleding door eerst een laag azuriet aan te brengen alvorens er een laag ultramarijn overheen te schilderen.

Bacchus en Ariadne: Titiaan, 1522-1523

Titiaan brak met de traditie om ultramarijn alleen te gebruiken bij religieuze onderwerpen. In dit schilderij met een mythologisch onderwerp heeft Titiaan overvloedig gebruikt gemaakt van ultramarijn voor de lucht en de kleding van de vrouwen.

Het laatste oordeel: fresco in de Sixtijnse kapel door Michelangelo, 1536-1541

Michelangelo is waarschijnlijk de enige kunstenaar in de geschiedenis die het kostbare ultramarijn zonder enige terughoudendheid heeft gebruikt. Dat hij zo kwistig met deze kleurstof was, had waarschijnlijk te maken met het feit dat zijn opdrachtgever, paus Sixtus IV, geen gebrek aan geld had.

Biddende maagd Maria: Giovanni Battista Salvi da Sassoferrato, 1640-1650

Bij dit schilderij wordt de nadruk gelegd op de kleding, waarbij de mantel van ultramarijn sterk contrasteert met de witte sluier en huid.

Carel Fabritius: Zicht op Delft, 1652

Carel Fabritius was een leerling van Rembrandt en was van grote invloed op Johannes Vermeer. Dit schilderij geeft uitzicht op de hoek van de Oude Langendijk en Oosteinde in Delft. In dit schilderij gebruikte Carel Fabritius ultramarijn voor de lucht en het paarsblauwe laken. 




Meisje met de parel: Johannes Vermeer, ca. 1665

Aangezien ultramarijn een hele kostbare pigmentstof was, werd er door de meeste kunstenaars spaarzaam gebruik van gemaakt. Vermeer gebruikte de pigmentstof echter erg overvloedig en vermengde het met andere kleuren, zoals groene aarde en geel. Naast dit schilderij heeft hij onder andere ultramarijn gebruikt voor het tafellaken en de rok van Het melkmeisje (1660), voor de stoelbekleding van de Staande vrouw aan het virginaal (1670), de jurk en de gordijnen van de Jonge vrouw zittend achter een virginaal (1670-1672) en De Muziekles (1662-1665), waarin het ultramarijn onder andere gebruikt is voor de schaduwen tussen de vingers van de man.

De sterrennacht boven de Rhône: Vincent van Gogh, 1888

Minder bekend dan De Sterrennacht, maar niet minder mooi, is Sterrennacht boven de Rhône. In dit door blauw gedomineerde werk gebruikte Vincent van Gogh Pruisisch blauw, ultramarijn en kobaltblauw.

Nog meer kunstwerken met lapis lazuli zien? Kijk dan naar deze video:

Lees ook: 

• Het verhaal van Pasen in 20 beroemde kunstwerken
• Hemelvaart in de kunst 
• Pinksteren in 15 kunstwerken
• Het Kerstverhaal in 12 Vlaamse en Nederlandse kunstwerken
• De onbijbelse voorstelling van Jezus' geboorte in een stal met dieren
• De Verzoeking van de Heilige Antonius
• Donkere mensen in de christelijke kunst van de middeleeuwen  
• Kunst met een lach
• Katten in de kunst  
• Edvard Munch en de natuur 
• Maria Magdalena: geen berouwvolle of boetvaardige prostituee, maar Apostel der Apostelen  
• Shunga: eeuwenoude erotische kunst uit Japan        

                

__________________________________________________________________________
Bronnen:

• Conway Morris, R. (2015, 18 augustus). Lapis Lazuli and the History of ‘the Most Perfect’ Color. Geraadpleegd van http://www.nytimes.com/2015/08/19/arts/international/lapis-lazuli-and-the-history-of-the-most-perfect-color.html?_r=0
  
• Griswold, J. (2015, 05 november). The Color that Changed the Course of Art. Geraadpleegd van http://blogs.getty.edu/iris/the-color-that-changed-the-course-of-art/
  
• Hallfive. (2012, 15 september). COLOR TREND: The Power of Ultramarine Blue. Geraadpleegd van http://www.hall-five.com/intelligence/color-trend-the-power-of-ultramarine-blue
  
• Howard, H. (2013). Vermeer's palette. Geraadpleegd van http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/research/meaning-of-making/vermeer-and-technique/vermeers-palette
  
• The National Gallery London. (z.j.). The Virgin in Prayer. Geraadpleegd van http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/sassoferrato-the-virgin-in-prayer
  
• The National Gallery London. (z.j.). A View of Delft. Geraadpleegd van http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/carel-fabritius-a-view-of-delft
  
  
• TheLastJudgement.org. (z.j.). The Last Judgement. Geraadpleegd van http://www.thelastjudgement.org/
  
• Wikipedia. (z.j.). Ultramarine. Geraadpleegd op 15 november, 2015, van https://en.wikipedia.org/wiki/Ultramarine