Het ontstaan van de melkklieren
De evolutiebioloog Charles Darwin had in zijn boek On the Origin of Species de volgende theorie over het ontstaan van melkklieren bedacht: De jongen van de voorouders van de zoogdieren groeiden waarschijnlijk in een buidel op en werden daarin gevoed door de afscheidingen uit de huid. Hieruit zijn uiteindelijk de melkklieren geëvolueerd.Een andere theorie is dat in het Perm (zo'n 300 miljoen tot 0.5 miljoen jaar geleden) onze verre voorouders, de synapsiden (zoogdierachtige reptielen), hun zeer kwetsbare eieren moesten bevochtigen om te voorkomen dat ze uit zouden drogen. Uit dit vocht zou de moedermelk zijn ontstaan. De melk zou dus uit het aangeboren immuunsysteem zijn voortgekomen.
Moedermelk zorgde er in ieder geval voor dat de jongen ook voeding kregen in periodes van voedselschaarste, droogte of andere moeilijke omstandigheden.
De Prehistorie
De Neanderthalers
Skelet van een
Neanderthalerkind
Uit fossiele tanden van Neanderthalers zou blijken dat de moeders hun baby zeven maanden lang uitsluitend borstvoeding gaven. Deze bewering wordt gedaan op basis van de barium- en calciumconcentratie in verschillende lagen van het tandglazuur. Hieruit blijkt ook dat een Neanderthalerkind met 1.2 jaar geheel gespeend (van de moedermelk af) was. Uit onderzoek bij de moderne mens blijkt dat het barium- en calciumniveau in de tanden van kinderen die alleen borstvoeding krijgen hoger is. Het niveau daalt zodra het kind niet alleen meer borstvoeding krijgt en daalt nog meer zodra het geheel over gaat op vast voedsel. Het bariumniveau in moedermelk is hoog. Uit onderzoek blijkt dit bij makaken ook het geval. Het verschil tussen primaten en de mens is dat wij relatief snel met borstvoeding stoppen terwijl mensenkinderen een veel langere jeugd hebben.
Neanderthalerkind
Er is een theorie die stelt dat de Neanderthaler uitstierf, doordat deze langer borstvoeding gaf dan de Homo sapiens: hoe korter de borstvoedingsperiode, hoe meer kinderen er komen.
Men denkt dat kinderen die door omstandigheden geen borstvoeding kregen, bijvoorbeeld door ziekte of sterfte van de moeder, werden gevoed door andere moeders in de gemeenschap.
De Homo sapiens
De oude steentijdHet is erg moeilijk om harde bewijzen te vinden over de manier waarop de mens in de prehistorie met borstvoeding omging. Uit onderzoek blijkt dat de wereld 40.000 tot 10.000 jaar geleden (de oude steentijd) bewoond werd door jager-verzamelaars. Ze aten groente, fruit, noten, vlees en waar beschikbaar vis en schelpdieren.
Aangezien hun voedingsgewoonten sterk lijken op de jager-verzamelaarvolkeren die nu nog op aarde leven, is het erg waarschijnlijk dat de gewoontes van deze volkeren erg lijken op die van de jager-verzamelaars van 40.000 jaar geleden.
Als men kijkt naar de volkeren in de Kalahari woestijn in zuidelijk Afrika, Papoea-Nieuw-Guinea en elders, is de frequentie van de borstvoeding ongeveer vier keer per uur gedurende 24 uur. De voedingen duren ongeveer 2 minuten. Meestal worden de jonge kinderen door hun moeder gedragen en kunnen zich voeden naar behoefte. De periode waarin kinderen borstvoeding krijgen, is zo'n 2 tot 6 jaar.
Het is moeilijk te zeggen wanneer de prehistorische kinderen geheel stopten met borstvoeding, maar als men naar vele culturen op de wereld kijkt, zijn er aanwijzingen dat dit op de leeftijd van 2 tot 4 jaar zal zijn geweest. Daarnaast kon een kind pas stoppen met borstvoeding als het al zijn tanden had. Dit is met ongeveer 24 maanden het geval. Hierna kon het kind al het vaste voedsel eten.
Een andere aanwijzing is dat kinderen van nu, net als andere zoogdieren, lactase moeten produceren om lactose te kunnen afbreken. Die lactase wordt aangemaakt tijdens de borstvoeding. Meestal verdwijnt de productie van lactase in het lichaam als het kind op de leeftijd van 2 tot 4 jaar stopt met borstvoeding. Hierna worden de meeste kinderen lactose-intolerant. Dit is een erfenis uit de lange tijd (tot 15000 v.Chr.) dat de mens jager-verzamelaar was. Hierna werd de mens uiteindelijk boer en kreeg hierdoor hele andere voedingsgewoonten, zoals het drinken van dierlijke melk.
De nieuwe steentijd
In deze periode is er een overgang te zien van het leven van jager-verzamelaars
 |
| Een voedingsvaatje uit de nieuwe steentijd |
In Europa zijn flessen uit ca. 3500 voor Christus gevonden in de vorm van een vrouwenborst. Deze dienden waarschijnlijk als babyfles om kinderen dierlijke melk mee te geven.
Het oude Mesopotamië
Aanwijzingen over hoe men in deze tijd met borstvoeding omging, zijn volgens sommigen te vinden in teksten uit de Bijbel die over het Babylonische Mesopotamië gaan: In het tweede boek der Makkabeeën wordt een moeder genoemd die haar zoon 3 jaar lang borstvoeding gaf. In het eerste boek van Samuel staat dat Hanna haar zoon Samuel 2 tot 3 jaar borstvoeding gaf. Er zijn aanwijzingen dat een kind tijdens het minderen van de borstvoeding dadelhoning en gefermenteerde melk kreeg en met borstvoeding stopte als het de letters van het alfabet kon onderscheiden.
Het gebruik van voedsters was vrij normaal bij de hogere klassen. In het oude Mesopotamië bestonden er contracten tussen ouders en voedsters. De Babylonische koning Hammurabi had zelfs een aantal wetten (de Codex Hammurabi) gemaakt die over de contracten en de inhoud van de werkzaamheden van de voedsters gingen. Ze kregen betaald in de vorm van kostbare metalen of goederen.
Het oude Egypte
 |
| Godin Isis voedt Horus |
Zoals gebruikelijk in oude culturen met grote klassenverschillen, kregen kinderen van adellijke vrouwen borstvoeding van voedsters. Er werden ook contracten opgesteld tussen ouders en voedsters. De voedster kreeg bijvoorbeeld een proeftijd, er stond in voor hoe lang ze was ingehuurd, dat haar melk van goede kwaliteit moest zijn en dat ze geen andere kinderen mocht voeden. Verder mocht ze in de tussentijd niet zwanger worden of seksueel actief zijn. De kinderen van koninklijke voedsters werden als familie van de koning gezien.
Uit onderzoek van oude skeletten blijkt dat kinderen in het oude Egypte in aanraking kwamen met vast voedsel op een leeftijd van 6 maanden. Het kind kreeg gedurende 18 maanden geiten- of koeienmelk met honing. Met 3 jaar stopte het kind volledig met borstvoeding en maakte dan kennis met graanproducten. Er zijn ook flesjes gevonden, gedecoreerd met afbeeldingen van borstvoedende vrouwen. Deze dienden waarschijnlijk als babyflesjes voor dierlijke melk.
Als een vrouw geen melk kon produceren, probeerde ze de melkproductie met magische rites op te wekken. Melk van een vrouw met een zoon werd als potentieverhogend gezien. Deze melk werd voor verscheidene lichamelijke klachten gebruikt. Als een vrouw om welke reden dan ook geen borstvoeding kon geven, was het normaal dat een kind melk van een voedster kreeg. In het bijbelse boek Exodus staat dat toen Mozes in het water gevonden werd door de kinderloze dochter van de farao, Mozes' zus aanbood om een voedster voor hem te zoeken.
Het oude Griekenland
 |
| Oud Grieks babyvoedingskruikje |
In het epische dichtwerk de Odyssee van Homerus wordt een aantal keren de voedster Eurykleia genoemd. Het verhaal gaat dat filosoof Plotinus als achtjarige jongen tijdens zijn lessen heen en weer rende tussen zijn leraar en voedster. Volgens oude Griekse mythes zou de melk van godinnen voor onsterfelijkheid zorgen. Zo zou de Melkweg ontstaan zijn doordat de godin Hera (in de Romeinse mythologie godin Ops) borstmelk rondsproeide. Haar melk zou er ook voor hebben gezorgd dat Hercules onoverwinnelijk werd.
De filosoof Aristoteles geloofde dat moedermelk van bloed werd gemaakt en dat bruine vrouwen betere melk hadden omdat hun bloed heter en daardoor de melk zuiverder was. Volgens Hippocratische bronnen werd moedermelk ook als geneesmiddel gebruikt door het met zalfjes te mengen. Dit soort ideeën bleven tot de zeventiende eeuw bestaan.
Het Romeinse Rijk
Romeinse ouders huurden vaak een voedster in. Deze was meestal van een
 |
| Afbeelding op sarcofaag van Romeinse peuter |
Zowel de lichamelijke als geestelijke conditie van de voedster was van belang. Men geloofde namelijk dat het karakter van de voedster via haar melk werd doorgegeven aan de baby. Dokters adviseerden om een voedster te nemen die op de moeder leek of heel aantrekkelijk was.
Men verbond eigenschappen aan de afkomst van de voedster: Egyptenaren waren gek op kinderen, Thraciërs waren robuust en toegewijd en Spartanen waren hard. De beste voedsters waren Grieks, want deze konden de kinderen de Griekse cultuur en taal bijbrengen. De voedster mocht niet zwanger worden en ook geen seksuele omgang met mannen hebben.
Er was veel discussie over de wenselijkheid van het inhuren van een voedster. Filosoof Favorinus bijvoorbeeld was tegen het inhuren van een voedster. Hij vond het een gevaar voor de familiebanden om een kind bloot te stellen aan een niet verwante voedster. Favorinus vergeleek het uitbesteden van het voeden met het doden van een kind in de baarmoeder.
Soranus van Efese (rond 100 na. Chr) en Galenus van Pergamon (131 tot ca. 216 na Chr.)
Soranus en de later sterk door hem beïnvloede Galenus waren twee Grieks-Romeinse doktoren. Ze waren van mening dat een kind pas op de leeftijd van drie jaar helemaal met borstvoeding moest stoppen (Galenus) of in ieder geval tot het al zijn tanden had(Soranus). Soranus klaagde dat vrouwen veel te snel stopten met borstvoeding en ze de baby al na 40 dagen graanproducten gaven. Beiden prezen echter de Spartaanse vrouwen die de borstvoeding beperkten om te voorkomen dat een zuigeling te veel melk kreeg. Als hun behoeften geheel bevredigd zouden worden, zouden de zuigelingen te veel slapen en inactief worden. Hun buik zou opzwellen door te veel wind en hun urine te waterig worden. Soranus' en Galenus' geschriften over baby- en kinderverzorging waren tot de achttiende eeuw gezaghebbend.
De middeleeuwen
 |
| 13e eeuwse fresco van Hippocrates en Galenus |
Voedsters kwamen uit een arm milieu en hadden vaak geen andere keus dan op deze manier hun geld te verdienen. In rijke families werden ze hooglijk gewaardeerd en vaak bleven ze er jaren. In sommige gebieden hadden zelfs handwerklieden en kleine winkeliers een voedster in dienst. In het geval de moeder ziek was of stierf, werd er door de werkende klasse ook een voedster in dienst genomen.
Men nam het advies van dokter Soranus ter harte om een zuigeling zo lang mogelijk borstvoeding te geven. Dit was namelijk te verkiezen boven het alternatief, te weten dierlijke melk. Dit laatste leidde door gebrek aan hygiëne tot een hoge kindersterfte.
De vroegmoderne tijd
De vijftiende en zestiende eeuw
 |
| Een zuighoorn |
In de vijftiende en zestiende eeuw kwamen de alternatieven voor borstvoeding in de mode. Men voedde de zuigeling met dierlijke melk zoals koeien- en geitenmelk. De zuigeling werd gevoed met zuighoorns, zuigpotten of zuigkannen met een stoffen speen maar ook met lepels en flesjes. Soms werden er suikerklontjes of een stuk brood in een puntige doek gestopt zodat erop kon worden gezogen.
De zeventiende eeuw
De Kerk en de doktoren veroordeelden het inhuren van voedsters uit de arme klasse. Ze dachten dat het kind de slechte eigenschappen en ziektes van de voedster zou overnemen. Dit had echter weinig effect op de gewoontes van de hoge klassen. Vrouwen uit de hoge klassen dachten dat borstvoeding ze vroeg oud zou maken, hun figuur zou verpesten en dat hun borsten ervan zouden gaan hangen. Daarnaast zorgde borstvoeding ervoor dat de vrouw lange tijd onvruchtbaar was en dat was ongewenst. Een andere complicerende factor was dat de strakke korsetten ervoor zorgden dat de borsten van welgestelde vrouwen plat bleven. Hun tepels waren vaak misvormd of naar binnen gekeerd. Zelfs al wilde een welgestelde vrouw haar kind zelf voeden, dan zou haar man het haar waarschijnlijk verbieden. Het was gewoonweg niet in de mode en niet damesachtig.
 |
| Voedster van Louis van Bougondië, kleinzoon van Louis XIV |
Voor de armen betekende de hoge vraag naar voedsters een kans op een baan. Sommige arme vrouwen gingen zelfs zo ver dat ze hun eigen kind zwaar verwaarloosden of vermoordden om in dienst te kunnen treden bij een welgestelde familie.
Naar hun voorgangers voorbeeld schreven doktoren een periode van 2 jaar borstvoeding voor. Dit advies werd echter vaak niet opgevolgd: Een Duitse dokter merkte bijvoorbeeld op dat baby's over het algemeen maar een jaar borstvoeding kregen. Een Italiaanse dokter had het over een periode van 13 maanden. In Engeland gaven de hoger opgeleiden hun kind langer borstvoeding (18 maanden) dan de lager opgeleiden.
De meeste doktoren waren het er wel over eens dat het kind niet te veel melk mocht drinken. Het geven van borstvoeding moest gereguleerd worden. Men dacht dat te veel melk buikproblemen en sterfte tot gevolg kon hebben. De kindersterfte had echter hele andere oorzaken. Kinderen werden namelijk vaak gevoed met rauwe en snel bederfelijke melk. Daarnaast werd dit gedaan met moeilijk schoon te krijgen en daardoor onhygiënische voedingshulpmiddelen zoals flessen, hoorns en kannetjes.
De achttiende eeuw
In de achttiende eeuw kwam het inhuren van voedsters in een kwaad daglicht te staan. Vooral bij de lagere klassen gebeurde het vaak dat het kind de eerste 18 maanden bij zijn voedster inwoonde. Hierdoor bouwde het geen band op met zijn ouders, maar raakte het zeer gehecht aan zijn voedster. Het kind raakte vervreemd van zijn ouders.
In heel Midden en Noord- Europa was duidelijk verandering te zien naar een meer natuurlijke en gezonde manier van opvoeding van een kind. Men vond borstvoeding op basis van de behoefte van het kind het meest natuurlijk. In tegenstelling tot de eeuwen hiervoor was een moeder die geen borstvoeding gaf een slechte vrouw. De discussies hierover werden echter meer onder de hogere sociale klassen gevoerd.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)
De filosoof en naturalist Jean-Jacques Rousseau pleitte in zijn boek Émile voor borstvoeding door de moeder zelf. Hij vond het een slechte zaak dat een kind van zijn moeder vervreemde. Dit zou voor iedere gevoelige vrouw genoeg reden moeten zijn om haar kind niet aan een voedster uit te besteden. Hij geloofde dat door het kind aan een voedster te geven, de familiebanden wegvielen. Hij was ervan overtuigd dat door de terugkeer naar de natuurlijke staat, wat borstvoeding door de moeder betekende, de band tussen man en vrouw hechter zou worden en hierdoor het hele gezin een liefdevollere en hechtere band zou krijgen. Onder meer de Engelse filosoof William Locke (1863-1930) en de Zweedse arts Linnaeus waren dezelfde mening als Rousseau toegedaan.
Carl Linnaeus (1707-1778)
Carl Linnaeus schreef een aantal pamfletten waarin hij vrouwen die voedsters gebruikten veroordeelde. Hij vergeleek deze situatie met de dierenwereld waarin de jongen van bijvoorbeeld walvissen, tijgers en leeuwen, liefdevol worden gevoed door hun moeders. Voedsters van de lage klassen zouden een slechte invloed op de zuigelingen hebben. Ze zouden te veel alcohol drinken, te veel vet eten en besmettelijke ziektes bij zich dragen, wat dodelijk voor de zuigeling kon zijn. Volgens hem was het de natuurlijke rol van de moeder om thuis te blijven. Bekend staande als degene die de dierenwereld geclassificeerd heeft, zou hij niet voor niks de vierpotigen mammalia (zoogdieren) genoemd hebben. Zo maakte hij de vrouwelijke borst het belangrijkste kenmerk van het diersoort waartoe de mens ook behoort.
De adellijke vrouwen in Europa gaven steeds meer zelf de borst en moesten vaak nog wel een strijd leveren tegen de oudere generatie vrouwen die anders gewend waren.
Koningin Marie Antoinette (1755-1793)
Koningin Marie Antoinette van Frankrijk was een voorstander van borstvoeding door de moeder zelf. Ondanks het feit dat het niet bij haar klasse hoorde, heeft ze zelf 18 dagen lang geprobeerd haar eerste dochtertje te voeden. Hoewel het haar niet lukte om haar kind te voeden, probeerde ze het bij anderen te bevorderen: Na de geboorte van haar dochter besloten Marie Antoinette en koning Louis XVI om het huwelijk van 100 mannen en vrouwen in de Notre Dame te betalen. Ze kregen allemaal 500 francs toe. Daarnaast kregen ze 10 livres per maand als ze een voedster inhuurden en 15 livres per maand als ze het kind zelf voedden.
 |
| Een achttiende eeuwse borstpomp |
Vooral in Parijs was de zuigelingensterfte heel hoog onder kinderen die aan voedsters werden uitbesteed. Minder dan tien procent van de baby's in Parijs werden door hun eigen moeder gevoed. De kindersterfte was voor een deel te wijten aan de slechte kwaliteit van de zorg door de voedsters. Er werd actief campagne gevoerd ter bevordering van de borstvoeding door de moeder zelf. Hier werd ook misbruik van gemaakt. Tijdens de Franse Revolutie werd borstvoeding namelijk als argument gebruikt dat de vrouw thuis hoorde te blijven. Het gevolg was dat vrouwen politieke rechten werden ontzegd. Vrouwen die geen borstvoeding gaven, kregen ook geen overheidssteun.
In andere delen van Europa was de overheid eveneens gekant tegen voedsters. De kindersterfte in Europa was hoog waardoor de beroepsbevolking afnam. De schuld werd gelegd bij de voedsters, hun gezondheid en eetgewoontes werden in twijfel getrokken. Men zag het als een overtreding van de wetten van de natuur om een voedster in te huren. In Duitsland ging men zelfs zo ver om een gezonde moeder verplicht te stellen haar kind zelf de borst te geven.
Er moet echter opgemerkt worden dat veel vrouwen uit de lagere sociale klassen geen keuze hadden. Aangezien ze aan het werk moesten, hadden ze vaak geen andere optie dan hun toevlucht te nemen tot alternatieven voor moedermelk.
De moderne tijd
 |
| Advertentie voor babyvoeding uit 1897. |
De negentiende eeuw en begin twintigste eeuw
De moeders uit de werkende klassen lieten hun kinderen thuis en dit had tot gevolg dat veel kinderen op een onhygiënisch manier werden gevoed. Ze werden vaak gevoed met niet goed schoon te maken flessen en kregen soms bedorven koemelk te drinken. In Europa was de kindersterfte van kinderen tot 1 jaar tussen de 15 en 25 procent. Doktoren en kinderartsen hielden zich bezig met het ontwikkelen van voeding die gezond en verantwoord was. Het gevolg was dat er babymelkpoeder op de markt kwam. Henri Nestlé was in 1868 de eerste die met "kindermeel" op de markt kwam.
Na de Tweede Wereldoorlog
Na de Tweede Wereldoorlog werd flesvoeding door het hoge aanbod een trend. Borstvoeding werd gezien als iets van de lagere en slecht opgeleide klassen. Borstvoeding was ouderwets en onsmakelijk. Doktoren en media spraken negatief over borstvoeding en het werd ontmoedigd. In ontwikkelingslanden werd flesvoeding een symbool van rijkdom, een manier om je te onderscheiden van de armen.
 |
| Belgische poster uit 1949: geen lege wieg meer bij borstvoeding |
In de jaren zestig kwam er een ommekeer en steeg het aantal moeders dat borstvoeding gaf. Uit een onderzoek in 2010/2011 blijkt dat een groot deel van de Europese moeders borstvoeding geeft. Na de geboorte geeft 75 procent van de Nederlandse en Vlaamse moeders borstvoeding. Het percentage Nederlandse moeders dat borstvoeding geeft na drie en zes maanden (respectievelijk 29 en 18 procent) is relatief laag binnen de EU. Met Vlaamse moeders is het echter veel slechter gesteld, slechts 10 procent geeft in deze periode nog borstvoeding. In tegenstelling tot Vlaanderen stijgt het percentage in Nederland echter wel. In Nederland geven vooral oudere, hoger opgeleide moeders langer borstvoeding. In België geven moeders tussen de 25 en 35 jaar het meeste borstvoeding. Daarnaast geven in zowel Nederland als België moeders van niet-westerse oorsprong langer borstvoeding.
Door de WHO (World Health Organization) wordt aanbevolen om 6 maanden lang exclusief borstvoeding te geven en daarna met aanvullende voeding door te gaan tot 2 jaar of ouder.
De drie grote godsdiensten
Het jodendom
In de Talmoed staan echter meer richtlijnen over borstvoeding: Een moeder wordt 24 maanden lang als een meineket ofwel een borstvoedende moeder gezien. Zelfs als de baby met borstvoeding gestopt is, kan hij weer beginnen tot de leeftijd van 2 jaar. Als een kind tussen de 2 en 5 jaar langer dan 72 uur geen borstvoeding meer heeft gehad, mag het niet meer terug aan de borst. De leeftijdsgrens voor borstvoeding is 5 jaar. Er wordt geadviseerd om met de linkerborst te beginnen, omdat daaronder het hart is.
Volgens de Grieks-Romeinse traditie dachten de rabbijnen van de Talmoed vroeger dat menstruatiebloed moedermelk werd in de borst.
Het christendom
 |
| Maria Lactans, door Bernardino dei Conti |
In de christelijke kunst werd Maria vanaf de dertiende eeuw vaak afgebeeld met Jezus aan haar borst (Maria of Madonna lactans). Maria Lactans was een metafoor voor de Kerk (en God) die haar gelovige kinderen als een liefdevolle moeder voedt. Daarnaast werd door de afbeelding van Jezus aan zijn moeders borst duidelijk gemaakt dat hij ook een mens van vlees en bloed was. Aan deze afbeeldingen kwam een eind door de Reformatie. Door het protestantisme werden bijbelse afbeeldingen als afgoderij gezien en ontmoedigd.
De islam
In de Koran wordt gezegd dat de moeder haar kind 2 jaar lang borstvoeding moet geven en dat het kind met 30 maanden geheel van de borstvoeding af moet zijn. Na overleg tussen beide ouders kan van deze regel afgeweken worden.
Voedsters zijn ook toegestaan: De profeet Mohammed werd na zijn geboorte 2 jaar lang naar de woestijn gestuurd om door een voedster (Haleemah) van een nomadische stam gevoed te worden. Welgestelde ouders dachten namelijk dat de woestijnlucht gezonder zou zijn dan de ongezonde lucht in Mekka.
Volgens de Islam zijn er drie soorten verwantschap: bloedverwantschap, verwantschap door het huwelijk en melkverwantschap. Melkverwantschap (ook wel al-rida’a genoemd) komt tot stand doordat een vrouw een ander kind voedt. Dit is een essentieel verschil met voedsters die betaald worden om kinderen te voeden. Bij melkverwantschap is er geen sprake van een contract. De voedster is de melkmoeder en haar man is de melkvader. Voor melkverwantschap gelden dezelfde wetten als voor bloedverwantschap. Het is verboden om met een vrouw te trouwen die je heeft gevoed of om met haar kinderen te trouwen. Twee kinderen die door dezelfde voedster zijn gevoed hebben dezelfde melkmoeder en melkvader en mogen hierdoor niet met elkaar trouwen.
Lees ook: De zwangerschapstest door de eeuwen heen
School van verleden tot heden: van Tablethuis tot iPad onderwijs
_________________________________________________________________________________
Bronnen:
_________________________________________________________________________________
Bronnen:
- Olieverfschilderij van Erwin Vollmer "Junge Mutter": Archiv Erwin Vollmer [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0) or CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
- Illustratie baby dat uit een ei komt: door Fae, https://commons.wikimedia.org/wiki/User:F%C3%A6?uselang=nl
- Neanderthalerkind: Door Ryan Somma (A Young Neanderthal Uploaded by FunkMonk) [CC BY-SA 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)], via Wikimedia Commons
- Voedingsvaatje uit Frankrijk,Tours-sur-Marne, uit de nieuwe steentijd:See page for author [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Beeldje van godin Isis die Horus voedt (800-650 v.Chr.):By Daderot (Own work) [CC0], via Wikimedia Commons
- Oud-Griekse babyvoedingskruikje in het Archeologisch Museum van Antalya:Door Ad Meskens (Eigen werk) [Attribution, CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0) undefined GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html)], via Wikimedia Commons
- Foto borstvoedende moeder in aanwezigheid van vader op sarcofaag van Romeins kind (150 na Chr.):See page for author Jastrow [CC BY 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0)], via Wikimedia Commons
- Foto van 13e eeuwse fresco Hippocrates en Galen in crypte kathedraal Anagni, Lazio. Italy:door Nina Aldin Thune
- Foto voedingshoorn:See page for author Fæ [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Foto voedster van Louis van Bourgondië, kleinzoon van Louis XIV (17e eeuw): See page for author [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Foto borstpomp 18e eeuw: See page for author Fæ [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Foto Belgische poster uit 1949:See page for author [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Foto Poster reclame babymelk 1897:See page for author Fæ [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Foto Maria Lactans van Bernardino dei Conti in Museo Poldi Pezzoli: door Fae, see page for author [CC BY 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0)], via Wikimedia Commons
- Boek:Breastfeeding and Human Lactation door Karen Wambach,University of Kansas School of Nursing Karen Wambach,Jan Riordan
- Boek:Breastfeeding: Biocultural Perspectives, geredigeerd door Patricia Stuart Macadam,Katherine A. Dettwyler
- Boek:The Nursing Mother's Guide to Weaning: How to Bring Breastfeeding to a ... Door Kathleen Huggins
- http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:610999/FULLTEXT01.pdf
- http://guardianlv.com/2013/08/breastfeeding-throughout-history-some-interesting-facts/
- http://www.abc.net.au/science/articles/2013/05/23/3765671.htm
- http://www.nature.com/news/infant-tooth-reveals-neanderthal-breastfeeding-habits-1.13047
- http://vivelaqueen.blogspot.it/2014/06/wet-nurses-and-breastfeeding-in-17th.html
- http://digitalcommons.calpoly.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1060&context=socssp
- http://childbirthsolutions.com/postpartum/history-of-breastfeeding/
- http://www.touregypt.net/historicalessays/lifeinEgypt3.htm
- http://www.ancientgreece.co.uk/dailylife/explore/sla3.html
- http://www.health-foundations.com/blog/2015/01/05/a-brief-and-fascinating-history-of-breastfeeding-and-its-alternatives
- http://www.greenprophet.com/2008/12/breastfeeding-judaism/
- http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3614654/
- http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/borstvoeding/
- http://www.hln.be/hln/nl/38/Familie/article/detail/1657338/2013/06/24/Slechts-1-op-3-kansarme-baby-s-krijgt-borstvoeding.dhtml
- http://www.kindengezin.be/img/Het_kind_in_Vlaanderen_2012.pdf
Geen opmerkingen:
Een reactie posten
Heb je vragen of ander commentaar, plaats ze hier.