Vrouwenlisten, Weibermacht of de Macht van de Vrouw in de Kunst

Macht van de vrouw, uit de serie 'De vier sterkste machten' door Johannes Wierix (1559)

In de late middeleeuwen ontwikkelde zich in de Nederlanden en Duitsland het thema met de nogal verraderlijke term Macht van de Vrouw of Weibermacht. Dit heeft echter helemaal niks te maken met de hedendaagse positieve termen Power Vrouwen of Sterke Vrouwen. Het ging over de listige, bedrieglijke en gevaarlijke vrouw, ofwel femme fatale, die de macht had over een fysiek en/of geestelijk sterke man waardoor deze zijn zelfbeheersing, verstand, deugdelijkheid of zelfs zijn leven verloor. 

Volgens de christelijke kerk waren er namelijk twee soorten vrouwen: de deugdelijke en voorbeeldige vrouwen zoals de Bijbelse Esther, Sarah en Rebecca en de listige wellustige wezens waar mannen voor op moesten passen, zoals de Bijbelse Eva, Delila, Judith en Jaël. De status van de Bijbelse vrouwen Judith en Jaël was in de kunst echter dubbelzinnig, ze werden zowel listig als deugdzaam afgebeeld.

De kunstwerken waren bedoeld als een al dan niet komische waarschuwing voor wat er gebeurt als de gender- of sekse-rollen worden omgedraaid. Daarnaast moest de man proberen te vermijden verstrikt te raken in de liefde. Vrouwenlisten, zoals het onderwerp in het Nederlands meestal werd aangeduid, waren bedoeld om te laten zien hoe berekenend en slecht vrouwen konden zijn. Zelfs de machtigste en meest wijze en geleerde mannen waren niet bestand tegen de sluwe verleidingskunsten van een vrouw. 

Het onderwerp was in het begin vooral populair in de literatuur en decoratieve kunst in de vorm van o.a. sculpturen, textiel en tapijten. Later werden er ook vele series houtsnedes en gravures aan gewijd, waarvan de Grote en Kleine serie Vrouwenlisten van de Nederlandse kunstenaar Lucas van Leyden één van de bekendste is. In de Renaissance (vijftiende en zestiende eeuw) bereikte de populariteit zijn hoogtepunt. De Duitse kunstenaar Lucas Cranach de Oude was één van de eersten die schilderijen aan dit thema wijdde.

Kunstenaars putten uit verhalen uit de Bijbel en de Griekse mythologie en ook heksen en komisch bedoelde scènes van vrouwen die 'die de broek aanhadden' en mannen die 'vrouwentaken' verrichtten, waren populair:

Bijbelse verhalen

• Adam en Eva
• Judith en Holofernes
• Samson en Delila
• David en Batseba
• Lot en zijn dochters
• Jaël en Sisera
• De afgoderij van koning Salomo
• Salomé en Herodias of De onthoofding van Johannes de Doper
• Izebel en Achab
• Jozef en de vrouw van Potifar

Griekse mythologie

• Aristoteles en Phyllis 
• De dichter Virgilius in de mand
• Hercules/Herakles en Omphale

Overige afbeeldingen



⏩Bijbelse Verhalen


'Adam en Eva' door Hans Baldung (1511)

De twee konijnen op de achtergrond symboliseren de lust. Samen met de verleidelijke en sluwe blik van Eva wordt de boodschap verkondigd dat niet de slang, maar Eva verantwoordelijk was voor de zondeval.

'De zondeval' door Maerten Heemskerck (1530)

'Judith met het hoofd van Holofernes' door Hans Sebald Beham (1530-1550)

'Judith onthoofdt Holofernes' door Caravaggio (1598-1599)

 'Samson en Delila' door Meester E.S. (1460-1465)

'Simson en Delila' door Andrea Mantegna (1495)

'David en Batseba' door Lucas Cranach de Oude (1526)

'David en Batseba' door Jan Massijs (1562)

'Lot en zijn dochters' door Heinrich Aldegrever (1530)

'Lot en zijn dochters' door Albrecht Altdorfer (1537)

'Jaël en Sisera', een plaquette van koper met émail door Pierre Reymond (1550-1575)

'Jaël en Sisera' uit de serie De deugdzame vrouwen door Lambert Lombard (1530-1535)

'De afgoderij van koning Salomo' (van de serie Weiberlisten) door Hans Burgkmair (ca. eerste helft zestiende eeuw)

'De afgoderij van koning Salomon' een plaquette van koper met émail door Pierre Reymond (1550-1575)

'Salomé met het hoofd van Johannes de Doper' door Lucas van Leyden (1514)

'Salomé met het hoofd van Johannes de Doper' door Titiaan (1515)

'Izebel belooft de wijngaard aan koning Achab' door Lucas van Leyden (1517)

'Izebel belooft koning Achab Nabots wijngaard te verkrijgen' door Philips Galle (ca. 1561)

'Jozef en de vrouw van Potifar', anoniem (1575)

De kat en muis op de achtergrond en de omgevallen kruik symboliseren de seksuele lust en losbandigheid.

'Jozef en de vrouw van Potifar' door Lucas van Leyden (1512)

⏩Mythologische verhalen

'Aristoteles en Phyllis' door De Meester van het Hausbuch, ook wel bekends als Meester van het Amsterdams(ch)e Kabinet (ca. 1485)

Een bronzen watervat in de vorm van Aristoteles en Phyllis uit de Zuidelijke Nederlanden (eind veertiende of begin vijftiende eeuw)

Een deel van een ivoren tablet: 'Vergilius in de mand hangend' (1340-1360)

'Vergilius hangend in de mand en bespot' door Georg Pencz (1541-1542)

'Hercules en Omphale' door Jan Gossaert (1523-1527)

'Hercules aan het hof van Omphale' door Lucas Cranach de Oude (1537)

De held Hercules werd eens als slaaf verkocht aan koningin Omphale van Lydië en gedwongen om vrouwenkleding te dragen en wol te spinnen. Ze werden minnaars en trouwden uiteindelijk.

⏩Overige Afbeeldingen


'De Heksen' door Hans Baldung (zestiende eeuw)

'Mishandeling van de echtgenoot' door Monogrammist MT (1540-1550)

'De vrouw de broek aantrekken', anoniem (1555)

'De Boze Vrouw' door Israhel van Meckenem (1475- 1503)

'De Strijd om de Broek', anoniem (1581-1600)

Onder de afbeelding staat:

Waer de vrouw d'overhandt heeft, en draecht de brouck 

Daer ist dat jan de man leeft: naer advijs van den douck

'Het liefdespaar' uit de serie 'Weibermacht und Weiberlist' door Daniel Hopfer (eerste helft zestiende eeuw)

De liefdesknoop in de ketting van de vrouw geldt als waarschuwing tegen losbandigheid. De appelboom is een verwijzing naar de zondeval. De takjes op het hoofd van de man zijn bedoeld om hem belachelijk te maken. (bron: Rijksmuseum)

'Dame op paard met knecht' door Albrecht Dürer (1497)

De dame op het paard heeft de hoed met struisvogelveer van de knecht op en houdt zijn schouder vast wat impliceert dat de traditionele man-vrouw verhouding hier is omgedraaid.

__________________________________________________________________________________________________________

Bronnen:

Chester Beatty Library, Dublin. (z.d.). Lady on Horseback and Lansquenet. Geraadpleegd op 18 juli 2018, van http://www.cbl.ie/cbl_image_gallery/collection/detail.aspx?imageid=30&imagenumber=t0005006

Kramer, B. (2013). Een lekenboek in woord en beeld: De Spegel der minschliken zalicheid. Hilversum, Nederland: Uitgeverij Verloren.

Sotheby's. (z.d.). Lucas Cranach the Elder. Geraadpleegd op 18 juli 2018, van http://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2008/important-old-master-paintings-including-european-works-of-art-n08404/lot.78.html

The Metropolitan Museum of Art. (z.d.). Judith with the Head of Holofernes. Geraadpleegd op 18 juli 2018, van https://www.metmuseum.org/art/collection/search/436038

Wikipedia. (z.d.). Weibermacht. Geraadpleegd op 18 juli 2018, van https://de.wikipedia.org/wiki/Weibermacht

Wikipedia. (z.d.). Power of Women. Geraadpleegd op 18 juli 2018, van https://en.wikipedia.org/wiki/Power_of_Women

Ivoren tablet: Walters Art Museum [Public domain, CC BY-SA 3.0  (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0) or GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html)], via Wikimedia Commons