Aangespoelde walvissen in de Nederlandse geschiedenis en kunst

Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw tot de eerste helft van de zeventiende eeuw was de aangespoelde walvis een geliefd onderwerp bij Nederlandse en Vlaamse kunstenaars. Gedurende deze tijd waren er minstens 40 walvisstrandingen of potvisstrandingen aan de Noordzeekust. Hoogstwaarschijnlijk zorgde de onstuimige en verraderlijke Noordzee ervoor dat de de walvissen uitgeput raakten en hun echosystemen werden verstoord. Hendrick Goltzius' afbeelding van een aangespoelde walvis werd zowel in binnen- als buitenland zeer populair. Zijn stiefzoon Jacob Matham maakte er later een kopergravure van. 

Gedurende deze tijd was er grote publieke belangstelling voor aangespoelde walvissen. Ze werden uitgebreid met stokken gemeten en onderzocht. Deze onderzoeksgegevens werden meestal bij de prenten vermeld. Daarnaast werd deze periode gekenmerkt door een grote politieke en religieuze instabiliteit: de Tachtigjarige Oorlog woedde in alle hevigheid. Men geloofde dat een aangespoelde walvis een voorteken of voorbode was van een belangrijke of rampzalige gebeurtenis. Het Bijbelse verhaal Jona en de Walvis bevestigde het idee dat de verschijning van een walvis een gevolg was van de ongehoorzaamheid aan God. Een voorbeeld hiervan is de aangespoelde walvis bij het voormalig vissersdorpje Berkhey (dat tussen Scheveningen en Katwijk lag) in 1598. Deze gebeurtenis werd gezien als een voorbode van een Spaanse invasie. 

De prenten werden vaak vergezeld van verzen waarin de rampzalige gebeurtenissen werden beschreven. Op de prent van Jan Saenredam bijvoorbeeld werd de walvisstranding verbonden met het Beleg van Oostende door de Spaanse troepen van aartshertog Albrecht van Oostenrijk. Verder zouden er zich in deze periode (1601-1602) maans- en zonsverduisteringen, aardbevingen en gevallen van de pest hebben voorgedaan. Toen de Tachtigjarige Oorlog was afgelopen, kwam de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in rustiger vaarwater terecht en kwamen afbeeldingen van aangespoelde walvissen met beschrijvingen van rampspoed steeds minder voor. In de zeventiende eeuw kwam de commerciële walvisvaart in Nederland op gang en werd de walvis door zijn spekvet een product in plaats van een symbool of voorteken. 

Drie aangespoelde potvissen, gravure uit 1577 van Jan Wierix:

Walvis bij Zandvoort(1594), naar Hendrick Goltzius, anonieme kunstenaar:

Kopergravure van een gestrande walvis bij Katwijk (1598), door  Jacob Matham:

Aangespoelde walvis bij Beverwijk (1602), door Jan Saenredam:

Potvis op het strand van Noordwijk (1614), door Claes Jansz. Visscher:

Een aangespoelde potvis op het strand bij Noordwijk, 28 december 1614, anonieme kunstenaar:

Walvis, aangespoeld tussen Katwijk en Scheveningen met elegante toeschouwers (1617), door Esaias van de Velde:

Uitzicht op het Scheveningse strand (ca. 1630), door Hendrick van Anthonissen:

In 2014 werd deze aangespoelde walvis tijdens het verwijderen van een verflaag ontdekt. Hij was 150 jaar lang verborgen geweest. Kijk naar de video van de Universiteit van Cambridge voor meer informatie:

Lees ook:

• Eén van de eerste beschrijvingen van de natuur van Suriname door Maria Sybilla Merian
• Hollandse meesters uit de collectie van het Britse koningshuis
• Jeroen Bosch 500 jaar: interessante weetjes
• De verzoeking van de Heilige Antonius
• Edvard Munch en de natuur
• Katten in de kunst
• Griezelige kunst
• Kunst met een lach

________________________________________________________________________

Bronnen:

Colt, S. (2012, 22 augustus). The Whale Tale: How the Leviathan Became an Emblem of the Dutch Republic through Art [Paper]. Geraadpleegd van http://badger.uvm.edu/omeka/files/original/ead825fb61ff3919bf1406a47831dc7b.pdf

Sears Goldman, V. (2012, 22 augustus). Omen and oracle: Dutch images of beached whales. Geraadpleegd van http://www.victoriasearsgoldman.com/16th-17th-century-dutch-images-beached-whales/

Gravure in de inleiding: Jacob Matham, 1602